مشارکت مردم در پروژه های بازآفرینی – آری یا خیر؟

مقدمه

باغ‌پنبه یکی از محلات قدیمی و ده‌گانه قم در اواخر قاجار به حساب می‌آید. در واقع این محله آخرین محله ای بود که در گسترش محور شرقی-غربی قم تقریبا تا نزدیکی‌های رودخانه شهر شکل گرفت. این محله به دلیل نزدیکی به حرم مطهر و مرکز شهر و خانه های تاریخی موجود در بافت مورد توجه کارشناسان و مسئولان شهری برای احیا و بازآفرینی قرار گرفت.

در پی ابلاغ سند ملی راهبردی احیا، بهسازی و نوسازی و توان‌مندسازی بافت‌های ناکارآمد شهری و پیرو آن تشکیل ستادهای بازآفرینی شهری پایدار در سطوح ملی و استانی؛ و همزمان با فعال شدن ستاد بازآفرینی شهر قم از سال ١٣٩٤، پیگیری مطالبات و جذب اعتبارات، همچنین تصمیم‌سازی و برنامه‌ریزی در خصوص نحوه اقدام و مداخله در بافت‌های ناکارآمد شهر قم آغاز شد.

در این راستا بازآفرینی محله باغ پنبه به دلیل دارا بودن اولویت و با توجه به سابقه فعالیت مهندسین مشاور متولی نهاد توسعه این محله و همچنین تهیه طرح احیا و بهسازی محور فرهنگی و گذر تاریخی مزبور در دستور کار قرار گرفت.

محله باغ پنبه در مرکز شهر قم در داخل هسته تاریخی شهر، در منطقه ٧ شهرداری قم و در کنار عناصر شهری مهمی مانند حرم حضرت معصومه و مجموعه بازار قم واقع شده است.

تاریخچه

نام این محل و در واقع باغ را در متون ناصرالدین‌شاه می‌بینیم وسابقه ای پیش از آن را نگارنده نتوانست پیدا کند. این محل وظاهرا محله تاریخی آستانه آخرین حلقه تکمیلی گسترش شرقی-غربی قم در دوره اسلامی نیز به شمار می‌رفته است. در کتابچهتفصیل حالات و نفوس و املاک دارالایمان قم منسوب به محمدتقیبیگ ارباب نگاشته در 1294ق: باغ‌پنبه؛ از باغات قدیم است. دوثلث او خانه شده است. یک ثلث او هنوز باغ است و آباد. سیجریب.(ضمیمه تاریخ دارالایمان قم؛ ١٦٥)

کوی اصلی باغ پنبه که از کوچه ١١ خیابان باجک (کوچه حاج قائمی ) شروع و به کوچه شماره ١٨ بلوار عماریاسر ختم می‌شود. این کوی اصلی دارای کوچه‌های بن باز و تعداد زیادی کوچه فرعی بن بست است.

تقاطع کوچه اصلی باغ پنبه با کوچه سلامت به “سه راه فتنه” مشهور بوده، زیرا محل نشستن و تجمع و گفتگوی اهالی بوده و همین امر باعث ایجاد دعوا و در نتیجه فتنه می‌شده است.

منازل تاریخی محله باغ پنبه

تعداد زیادی از منازل تاریخی مهم در این منطقه مستقر است. زیرا اعیان و اشراف و کسبه بازار در محله باغ پنبه خانه‌های مهمی ساخته بودند که معمار اکثر آن ها استاد علی معمار شاگرد استاد حسن معمار بود.

چهارصفه‌های خانه های محله باغ پنبه

بعضی از خانه‌های محله باغ پنبه چهار صفه داشت. این چهار صفه مانند بادگیر بود . کار بادگیر را انجام می‌داد. اما شکل آن با بادگیرها تفاوت دارد. بادگیر به شکل مربع مستطیل است و چهارصفه ها شکل خاصی دارند.شبیه یک + که در چهار گوشه‌اش یک اتاق وجود دارد و در زمستان‌ها گرم و در تابستان‌ها، خنک! امتیاز بادگیر و چهارصفه بر کولر این است که دست ساخت معماران بومی و محتاج تکنسینی برای تعمیر نیست. 

در محله باغ پنبه چون از طبقات مختلف درآمدی زندگی می‌کردند هر کدام مطابق با نیاز شغلی و در حد توان و شان خود خانه ساخته است.

خانه‌های شاخص این محله

١.خانه بلورچی

٢.خانه حاج آقا جعفر لاجوردی

٣.خانه تاریخی یزدان پناه

٤.خانه طباطبایی و…

اطراف محله باغ‌پنبه به علت هعمجواری و نزدیک بودن به رودخانه قم باغ‌ها و زمین‌های زراعتی بود. لیکن به علت زیاد شدن جمعیت و احتیاج به خانه، خشکانده شد و به تدریج از بین رفت. علاوه بر اطراف، دو باغ بزرگ هم در داخل محله بوده است که یکی از آنها باغچه باغ پنبه یا باغ کربلاعلی (کبللی) بوده است که از بین رفته و تبدیل به چندین خانه شده است و کوچه ای به نام کوچه سلامت (شهید مورتمی) در بین آن کشیده شده است.

باغ دیگری که به کلی از بین رفته باغ شاه معروف است که در سطح آن جو و گندم و بادمجان و پنبه می‌کاشتند و اکنون اثری از آن باقی نمانده و به جای آن خیابان ٤٥ متری عماریاسر کشیده شده است.

مسجد و تکیه بزرگ محله باغ پنبه

محله دارای یک مسجد و یک تکیه بزرگ است. این مسجد با سابقه تاریخی دارای جلوخانی با کاربری تکیه است که در آن در محرم و صفر مجلس عزای امام حسین برگزار می‌شده است.

مسجد بزرگ قدیمی باغ‌پنبه از نظر سبک معماری خیلی جالب و زیبا بود. ستون‌های مسجد، آجری و خیلی محکم بود. سقف مسجد آجری و از نوع “لنگه‌پوش” بود و دارای بادگیرهای متعددی که در تابستان هوای مسجد را خنک می‌کرد. زیر مسجد هم آب انبار بزرگی بود.

تجربه‌ی بازآفرینی محله باغ‌پنبه

در پی ابلاغ سند ملی راهبردی احیا، بهسازی و نوسازی و توان‌مندسازی بافت‌های ناکارآمد شهری و پیرو آن تشکیل ستادهای بازآفرینی شهری پایدار در سطوح ملی و استانی؛ و همزمان با فعال شدن ستاد بازآفرینی شهر قم از سال ١٣٩٤، پیگیری مطالبات و جذب اعتبارات، همچنین تصمیم‌سازی و برنامه‌ریزی در خصوص نحوه اقدام و مداخله در بافت‌های ناکارآمد شهر قم آغاز شد. در این راستا بازآفرینی محله باغ پنبه به دلیل دارا بودن اولویت و با توجه به سابقه فعالیت مهندسین مشاور متولی نهاد توسعه این محله و همچنین تهیه طرح احیا و بهسازی محور فرهنگی و گذر تاریخی مزبور در دستور کار قرار گرفت.

چشم انداز اقدام

چشم انداز نوع اقدام در این محله ، ایجاد محلاتی پایدار برای سکونت و فعالیت، بهره‌مندی از عناصر و ارزش های ملموس و غیر ملموس مذهبی تاریخی و فرهنگی شهر، خوانا و جذاب برای حضور زائران و گردشگران در راستای زیارت و سیاحت تعریف می‌شود.

با هدف حفظ تک عنصرهای واجد ارزش باقی مانده از معماری گذشته در بافت محله که می‌توان با حفاظت و ترویج آنها، از حذف کامل ویژگی های خاص بافت جلوگیری کرد. در سال ١٣٩٤ خانه تاریخی لاجوردی زاده به تملک اداره کل راه و شهرسازی درآمد. وجود خانه تاریخی یزدان پناه با کاربری رستوران سنتی و نیز تملک خانه تاریخی سلامت با هدف حفظ، احیا و توسعه فعالیت مشابه، از دیگر پتانسیل‌های موجود در محله است.

اهداف پروژه بازآفرینی محله بازآفرینی محله تاریخی باغ پنبه:

١. محله‌ای مناسب برای سکونت و فعالیت، ایجاد حس تعلق به محیط، امنیت و سرزندگی 

٢. استفاده از پتانسیل محله جهت تقویت صنعت توریسم و تبدیل آن به صنعتی پایدار

٣. اهمیت محله به لحاظ نزدیکی به حرم حصرت معصومه جهت توسعه اقتصادی، تجاری و توریستی

٤. معرفی محله‌ای با هویت تاریخی، فرهنگی و گردشگری در محدوده بازار و معرفی خانه های تاریخی محدوده

٥. تقویت محله‌ای پایدار از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و حمل و نقل شهری با رویکرد پیاده محوری

٦. محله‌ای خودکفا و به عنوان یک محدوده فراشهری

مواردی که در اجرای کف سازی محور باغ پنبه حائز اهمیت بود عبارتند از: 

• مصالح مورد استفاده در کف سازی پیاده رو باید از کیفیت مناسبی برخوردار باشد.

• کیفیت اجرای کف سازی نقش مهمی در دوام و زیبایی آن دارد. یکی از نکات مهم در اجرای کف سازی، دفع آب‌های سطحی است.

• رنگ مصالح کف سازی: استفاده از رنگ‌های مختلف در کف سازی به دلیل زیبایی‌های بصری و هدایت کنندگی برای عابرین صورت گرفت.

• جنس مصالح کف در پیاده روی و تردد اهمیت بسیار دارد.

به گفته‌ی فهیمه فتاحی ‌زاده رئیس اداره هماهنگی ستاد بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان قم در این راستا، قرارداد ساماندهی و مرمت شهری گذر باغ پنبه و محیط پیرامونی در ابتدای سال ١٣٩٧ و در ٣ فاز اجرایی با پیمانکار بسته شد و اهم آن تا قبل از پایان سال تکمیل و بهره برداری شد.

طول مسیر حدود ٦٨٠ متر و بیش از ٤٣٠٠ مترمربع حجم عملیات اجرایی محور است. اعتبار هزینه شده برای کل محور تاکنون بالغ بر ٣٦ میلیارد ریال بوده است. 

نظری به عملیات انجام شده تحت عنوان بازآفرینی

جریان بازآفرینی در ایران و قم

با شروع دولت یازدهم، توجه به بافت‌های ناکارآمد شهری و فرسوده در اولویت قرار گرفت. در سال ١٣٩٦ شرکت عمران و بهسازی شهری با تصویب دولت به سازمان بازآفرینی شهری تغییر نام داد و در همان سال به دستور مستقیم رئیس جمهور، برنامه ملی بازآفرینی شهری آغاز گردید. بر همین اساس و طبق خبر منتشر شده توسط شرکت بازآفرینی شهری ایران، 23 محله در شهر قم برای بهسازی در قالب طرح ملی بازآفرینی شهری شناسایی شدند که محله باغ پنبه نیز یکی از محلات هدف است.

بازآفرینی محله باغ پنبه

به طور کلی باز آفرینی شهری عبارت است ازدید جامع و یکپارچه و مجموعه اقداماتی که به حل مسائل شهری منجر شود به طوری که بهبود دائمی در تمامی ابعاد شرایطی حاصل شود.

همان طور که قبلا اشاره شد یکی از محلات هدف در طرح ملی بازآفرینی شهری در قم، محله باغ پنبه با قدمت قاجاری و دارای تعدادی خانه با ارزش تاریخی است. در استناد به نامه اهالی محل به وزیر راه و شهرسازی برای اعلام مخالفت در خصوص افزایش تراکم ساختمانی در طرح تفصیلی و جلوگیری از تاراج هویت محله، از بافت فرهنگی-اجتماعی اصیلی برخوردار است که تعلق خاطر زیادی به آن دارند.

در ابتدا به نظر می‌رسد با توجه به نتیجه پروژه عنوان “بازآفرینی گذر باغ پنبه” ؛ عنوان مناسب تری است. شاهد این ادعا به عنوان نمونه جداره‌سازی های است که در طول گذر انجام شده و در محورهای فرعی رها شده است.

این پروژه فارغ از عدم انطباق نام و نتیجه اجرای آن در وضعیت کنونی، به طور حتم در ایجاد “چهره جدید” برای گذر باغ پنبه موفق بوده اما متاسفانه در بخش هایی از آن کج سلیقگی یا محدودیت مهارتی، مالی و زمانی و… نتایج نامطلوبی را رقم زده است. به طور مثال المان‌های طاقی شکل در نزدیکی خانه یزدان پناه که مخاطب را در نیمه کاره یا کامل بودن آن به تردید انداخته و از طرفی زیبایی شناسی معماری را به سخره گرفته است. یا مبلمانی که با مصالح با کیفیتی طراحی و اجرا شده اما مناسبتی با عملکرد گذر به عنوان فضایی مسکونی ندارند.

المان‌های طاقی شکل بی هویت در کوچه منتهی به خانه یزدان پناه
جداره سازی با هدف زیبا سازی یکی دیگر از اقدامات اجرایی که در وضعیت بی توجهی کامل به جداره قبلی است. 

از دیگر مواردی که در این گذر بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد آبراه اجرا شده در وسط گذر می‌باشدکه به وسیله شبکه فلزی پوشانیده شده است؛ که با توجه به عمق آبراه و ثابت بودن پوشش مشبک ، تجمع زباله ها در آبراه به دلیل عدم امکان تمیز کردن موجب گرفتگی و اختلال در انجام وظیفه آن، چهره زشت در گذر، جمع شدن حشرات و ایجاد بوی نامطبوع که قطعا در تضاد با اهداف بازآفرینی است.

شاید بهتر بود در این روزگار که مشارکت مردمی در پروژه‌ها اهمیت زیادی دارد در این پروژه مهم و با عنایت به سبقه تاریخی، هویتی و بافت فرهنگی-تاریخی هم از نظرات ساکنان استفاده بیشتر و مفیدتری می‌شد. در همین راستا همانطور که رئیس جمهور بیان فرمودند: لازمه محله محور بودن پروژه های باز آفرینی شهری، تهیه و نصب ماکت محله پیش از آغاز عملیات اجرایی در معرض دید ساکنین است.

نگارنده: مهديه جليلى